از تاریخ هر شهری که سخن به میان می آید ، یکی از نخستین چیزهایی که مورد بررسی قرار می گیرد ، وجه تسمیه ی آن شهر و چگونگی و دلیل پیدایش نام آن است. اما هنگامی که به نام مشهد می رسیم، در نگاه اول، این سردر گمی و حیرانی از میان می رود و همه چیز چونان آفتاب در برابر دیدگاه پژوهشگر رخ می نماید. اینک سخن در این است که چرا این خطه را مشهد نام نهاده اند و این اسم پر آوازه که از دوازده قرن پیش بدین سو، شهرتی روز افزون یافته، به حدی که اینک حتی بدون هیچ افزوده ای بر شهری که گرد مزار و بارگاه امام رضا(علیه السلام) واقع شده، اطلاق می شود.

بیشتر نویسندگان و پژوهندگان تاریخ مشهد، به ویژه مشهد پژوهان معاصر، گفته اند که چون پیکر مطهر امام رضا(علیه السلام) در این شهر مدفون است؛بنابراین، این جا « محل شهادت امام رضا(علیه السلام)»و «مشهد» است و با همین اشاره ی کوتاه از کنار آن گذشتند، اما باید دید که از روزگار اصطخری و ابن حوقل بدین سو که این نام به میان آمده، آیا همین معنی مراد بوده است ؟ اگر بدون پیش داوری به این دو متن بنگریم ، خواهیم دید که در هیچ کدام، نشانه ای مبنی بر اینکه مشهد به عنوان محل شهادت به کار رفته باشد، به چشم نمی خورد.وقتی اصطخری می گوید : مشهد علی بن موسی الرضا(علیه السلام) آنجاست، اشاره به بنایی می کند و جایی که متعلق و وابسته به امام رضا(علیه السلام) است و زمانی که ابن حقول می گوید مقبره ی امام... در مشهد نیکو بنا شده، منظورش این است که محل دفن امامو حرم آن حضرت، ساختمان و بنای زیبایی دارد.

همه می دانیم که برای درک معنا و مفهوم یک واژه ی عربی ناگزیر از کاویدن ریشه ی آن هستیم؛ از این رو، باید به فرهنگ های لغت مراجعه کنیم:

 مشهد ریشه ی «شهِد،یشهَد» است.   

_ وقتی گفته می شود: « شهِد فِلانَ عَلی کَذا» یعنی فلانی درباره ی آن چیز گواهی داد.

_و زمانی که گفته می شود :« شهِد فِلانَ هذِا الامر» یعنی فلان کس ناظر این کار بود.

_ در این میان ، هرگاه این ناظر بودن، به امری زمانی تعلق گیرد، معادل فارسی آن درک کردن و وارد شدن است، یعنی وقتی گفته می شود :« شهِد یومَ الجمعة»، به این معنی است که روز جمعه را درک کرده است، اما اگر گفته شود « شهِد صلاة الجمعة» یعنی در نماز جمعه حاضر شده است.

_ در آیات قرآن نیز همین معنی آمده است : « مَا شَهِدنا مَهلکَ أهلِه»(سوره نمل- آیه 42) یعنی قتل خانواده ی او را ندیدیم.

_ بدین ترتیب ، شهادت به عنوان مصدر این فعل ، یک معنی بیشتر ندارد و آن « گواه بودن و حاضر و ناظر بودن» است، خواه این گواهی بر زمانی باشد ، خواه برای کسی ( به سود یا زیان او)؛ از همین رو است که وقتی گفته می شود فلان کس در دادگاه شهادت داد، یعنی بر ناظر بودن و آگاه بودن خود از ماجرا صحه گذاشت.

مشهد، و جمع آن مَشاهِد در زبان عربی به این معانی می آید :

_ منظر ،منظره، چشم انداز؛ مانند « لَهُ مَشهدَ رائعَ» یعنی آن را منظره ای شکوهمند بود. یا «مشهد وداع أسَر الشهداء فی مدینة مَشهَد» یعنی منظره خداحافظی خانواده ی شهیدان در شهر مشهد.

_ جایگاه گواهی شهود؛ مانند «جاءفِلانَ إلی المَشهَد» یعنی فلانی به سوی جایگاه شهود آمد.

_ حضور، پیش، مقابل، پیشگاه، پیش رو، پیش چشم؛ که این معنا در زبان فارسی هم کاربرد دارد؛ مانند :« این جواب به مشهد من که عبد الغفارم داد. یا مامون را گفت : نذر کرده بودی به مشهد من... ولیعهد از علویان کنی».

_ شهادتگاه، شهادت جای، گورگاه، تربت؛که این معنا بیشتر در زبان فارسی رواج دارد.

_ مشاهده؛ مانند این آیه قرآن کریم :«فَاختَلَفَ الاحزابُ مِن بَینِهم فَوَیلٌ لِلذینَ کَفَرُوا مِن مَشهَدِ یَومٍ عَظیمٍ»(سوره مریم- آیه 37) یعنی دسته های مختلف از میان آنها به اختلاف پرداختند، پس وای بر کسانی که کافر شدند از مشاهده ی روزی دهشتناک.

_ با این تفاصیل می توان نتیجه گرفت که برابر نهاده ی مشهد، به ویژه آنگاه که به نام فردی افزوده می شود، کلمات محضر و آستان و بارگاه است و مشهد امام رضا(علیه السلام) یا مشهد مقدس یا مشهد رضوی،یا نفس کلمه مشهد که اینک به تنهایی بر شهر مشهد دلالت دارد، به معنی آستان مقدس امام رضا(علیه السلام) است و جایی که امام در آنجا حاضر است و ما در پیشگاه او و در برابر دیدگان بیدار او ایستاده ایم و برای وارد شدن به آستانش اجازه می طلبیم

اَشهِدَ اَ نک تَشهِدَ مَقامی و تَردَ سَلامی... واین است معنی مشهد، نامی زنده و پویا نمادی از زیستن و شهود و حضور،و سرشار از زندگی و حیات و بالندگی.

حتی اگر آن را به معنای شهادت نیز بگیریم، هیچگاه نباید از شور و نشاط آن کاسته شود؛ چه شهادت در همان معنای رایج فارسی آن نیز چیزی جز زندگی و حضور و نظارت نیست.